جوشانده ريشه زرشك مسهل ولى برگ و دانه اش قابض است.
معده و كبد را نيرو دهد و در رفع تشنگى بسيار نافع است.
شكم را بند مىآورد، از خراش روده جلوگيرى مىكند
نوشيدنش براى قطع سيلان رطوبتهاى مزمن رحم بسيار مؤثر است.
شراب ميوه آن داراى مزه ترش و اثر قابضى دارد و براى بيماران تبدار و مخلوط آن با ژولب جهت ضد عفونى و دفع كرم مفيد است.
دانه زرشك مقوّى معده و قلب و كبد و براى رفع تشنگى مفيد است و موجب غليان خون است
در تبهاى صفراوى عطش را ساكن مىكند،
براى جلوگيرى از قى صاف كرده آن را همراه با آب مىخورند.
در صلابت جگر با زعفران و با غذا هم مىخورند.
زرشك حافظ صحت و از بين برنده صفرا و مسكن حدت آن
نافع جوش خون
چون زرشك را در گلاب تر كنند و داخل چشم چكانند رطوبت آن را خشك مىنمايد و بقاياى رمد كهنه را نفع كند.
ضمادش را بر دملهاى گرم گذاشتن بسيار مفيد است.
نفع خاص: نافع امراض صفراوى، مضر براى مزاج بلغمى، مصلح آن شكر با ميخك، بدلش: زراوند و صندل سفيد است.
مهمترين كاربرد در طب سنتى: مقوى معده، از بين برنده صفرا و تشنگى (1)
هشدار :
مضر براى مزاج بلغمى، مصلح آن شكر با ميخك، بدلش: زراوند و صندل سفيد است.
زرشك و فرآوردههاى آن براى اشخاصى كه سرفه مىكنند خوب نيست و از اين نظر بايد با عسل خورده شود.(2)
برای کسانی که دچار خشکی مزاج هستند زیاد مناسب نیست(3)
روايت از جابر بن حيان:
زرشك ضد خونريزى و ضد مرفين ترياك است،
اين گياه اشتها آور و در عين حال كه ملين است ضد اسهال هم است.
معرفی :
به فارسى زارج و زرمگ نيز مىگويند. و به عربى انبرباريس و امبرباريس مىنامند و آن مويه درخت خاردار است كه خارهاى آن مثلث، يعنى هر جا كه خار رسته سه خار يكجا با هم رسته و برگ آن سبز مايل به سياهى و شبيه به برگ ياسمين و بزرگتر و باريكتر از آن است و گل آن زرد مايل به سفيدى و سرهاى آن مجتمع و بزرگى درخت آن به قدر دو تا سه قامت و قريب به درخت سيب صحرايى نيز مىباشد و ميوه آن مدور و سرخ رنگ و محل روييدن آن بيشتر كوهستانها و دامنه كوه نزديك به آب و در خراسان و شيروان و اطراف شيراز و شام و روم و اندلس و غيره مىباشد. ميوه آن خوشه دار كوچك و طولانى و در خامى سبز و بعد از رسيدن سرخ مائل به كبودى يا سياه مىگردد و هنگام رسيدن آن تابستان است.
زرشك ميوه درخت خاردارى به نام شيطرج مىباشد و ساق آن را دارهلد مىگويند و ميوه آن را زرشك و بعضىها ميوه آن را كشمل، و حضض، عصاره ساق شيطرج مىباشد كه آن را در هندى رسوت مىگويند. رنگ زرشك سرخ، ذائقه ترش و شيرين، مزاج سرد و خشك، مقدار خوراك از 3 تا 5 گرم.
انواع :
دو نوع است: نوعى زرشك جلگه هاى كه گرد و سرخ رنگ است. ديگرى زرشك ريگى يا كوهى كه سياه رنگ و مستطيل مىباشد و سياه از سرخ قويتر است.
ميوه زرشك به دو نوع كلى بى هسته و با هسته تقسيم مىشود، نوع بى هسته آن معروف به زرشك پلوئى و نوع هسته دار آن جهت تهيه آب زرشك و شربت زرشك به كار مىرود.
يك نوع آن زمينى بوده و داراى گلهاى قرمز رنگ كه اغلب براى زينت باغها كاشته مىشود. اين گياه ميزبان زنگ غله بوده و اغلب اگر در كنار مزارع غله كارى باشد بايد كنده و محو گردد.
منابع :
دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج3، ص: 306
(1) تاريخ فرهنگ و تمدن اسلام و ايران (ويژه علوم پزشكى)، ص: 245
